Rwanda: Land of a thousand opportunities

Rwanda wordt vaak het land van de duizend heuvels genoemd. Ik heb de afgelopen dagen, na een heftig begin, gemerkt dat het eerder het land van de duizend mogelijkheden en kansen is...

Woensdag 28 maart
Om 08.00 uur heb ik op het kantoor van A.E.E. een meeting met John, René en Gladys. We bespreken (on)mogelijkheden in het programma van de Eva-reis en maken een grove opzet van het budget om de komende dagen verder uit te werken en te kijken wat daar binnen wel en niet ondernomen kan worden. Het is bijna een westerse vergadering. Direct, open, veel vragen en veel kritische opmerkingen. Heerlijk, daar kun je tenminste wat mee!
Na afloop vraagt John wanneer ik van plan ben naar Butare te gaan. Als ik zeg dat dat niet op mijn programma staat kijkt hij zowaar beledigd. Dat de groep er niet naartoe gaat begreep hij wel, maar dat ik ook niet zou gaan leek niet gepast. Meteen regelt hij wederom Melanie om me naar het juiste buspark te brengen. In Butare is het Nationaal Museum voor cultuur en geschiedenis en het wordt de intellectuele stad van Rwanda genoemd vanwege de Universiteit en het grote aantal studenten dat er woont.
Na twee uur in Butare aangekomen, zie ik een bord met ‘Faculty of Law’. Dat herinnert me eraan dat Chris hier misschien wel in de buurt zou kunnen zijn. In Oeganda had ik een secondary 4 student, Chris. Ik gaf godsdienst en aardrijkskunde. Chris was altijd een beetje anders dan andere studenten. In ieder geval buitengewoon slim, maar tegelijkertijd terughoudend. David en ik hadden altijd het idee dat hij iets verborg. In 2008 zag ik hem voor het laatst, maar erna hield ik (onregelmatig) email contact, niet wetende waar hij precies uithing. Onlangs ontving ik een uitnodiging van hem via Facebook (jawel) en kwam ik erachter dat hij inmiddels in het eerste jaar van de universiteit in Rwanda rechten studeert. Zicht op het bord ‘Faculty of Law’ doet me dan ook meteen een sms sturen naar het telefoonnummer dat ik van hem heb.
Een half uur later, als ik vanaf het busstation met een taxi-moto het terrein van het museum op rijd zie ik hem al vlakbij de ingang staan. Ongelooflijk. Toen een ventje van 17 – waarvan we al vermoeden dat hij heel wat had meegemaakt, maar nooit te weten waren gekomen wat – nu een jongeman van 21 met inderdaad een hele geschiedenis die ik vanaf nu beetje bij beetje te horen zou krijgen.
Het museum is een gift van de Belgische koning Baudouin I aan Rwanda, in 1988. Het laat in vogelvlucht heel de geschiedenis van Rwanda, het land, de cultuur en haar volken zien. Naast het museum is er nog een trainingscentrum waar traditionele objecten gemaakt worden en een mooi aangelegd landschap met bijbehorend bos. Goed om nog meer van de ontwikkelingen uit vroege jaren van dit Afrikaanse land te zien. Chris kan heel wat aanvullingen geven, hoewel ook hij niet eerder hier binnen was.
Als het tegen 16 uur loopt moet ik alweer terug richting Kigali, waar ik voor het donker aan wil komen. Ik vraag Chris hoe laat hij morgen college heeft. “Niet”. Ik betwijfel of dat echt zo is, maar aan de andere kant, wat als hij een college mist? Conclusie: Chris gaat mee naar Kigali en morgen naar Akagera National Park.
’s Avonds terug bij de herberg, wil hij graag foto’s zien die ik de dagen ervoor heb gemaakt. Zo komen we bij een foto van de muur met namen bij het Gisozi Memorial Centre. Chris kijkt me aan. “You made a picture of my family name.” Ik schrik en leg hem meteen uit dat ik dat echt niet met opzet had gedaan. Ik had gewoon een stukje muur gefotografeerd. “I know”, is zijn antwoord, “it was God…”

Het verhaal van een Rwandees vluchteling in Oeganda
Stel je voor, je wordt in Oeganda geboren, maar zowel je vader als moeder zijn Rwandees vluchteling. Thuis wordt er Kinyarwanda gesproken, je hebt een Rwandese naam – die je nooit buitenhuis noemt – en je hebt geen paspoort - dat zou je (Tutsi) achtergrond zeker verraden. Je vader komt te overlijden als je 8 jaar bent en je moeder verhuist ieder jaar of iedere twee jaar met jou en je broers en zussen naar een ander dorpje, uit angst dat ze achterhaald zou worden, of met de tijd weggepest – omdat ze niet van daar is. Als er al geld is, ga je dus steeds naar een ander schooltje. Geen stabiliteit in woonomgeving en educatie en bovendien steeds liegen over je werkelijke identiteit. Uit pure angst. Op een dag komt je moeder in een dorpje een pastor tegen die ze vertrouwd en die voor haar besluit dat het beter is voor jou en je moeder dat jij als oudste zoon bij haar weggaat. Je wordt naar een weeshuis met een secondary school gebracht. Ook daar zou je maar twee jaar blijven. Precies; de jaren 2007 – 2008, waarin ik lesgaf in die ene klas, met die ene uitzonderlijke jongen…

Toen ik in 2009 terugkwam in Masaka vond ik de meeste leerlingen terug, maar Chris was vertrokken. Hij liep – zo blijkt nu – rond in Kampala. Op zoek naar baantjes, naar geld etc. om verder te kunnen leren en om terug te kunnen naar Rwanda. Na een jaar ‘streetlife’ besefte hij, dat als hij daar zou blijven, hij geen zicht zou hebben op een betere toekomst. Daarop besloot hij in 2010 richting de Rwandese grens, naar een oudtante te gaan. Deze tante heeft hem in een paar maanden aan een Rwandees paspoort kunnen helpen. “I had my own identity on my card.” Met wat gespaard geld ging hij vervolgens in 2011 – in Rwanda naar de laatste klas van de middelbare school, Senior 6 (en sloeg daarmee S5 over). Hij bleek het hoogste cijfer te halen van alle eindexamenleerlingen in Rwanda – voor aardrijkskunde (!) – en bleek daarmee in de running voor een scholarship voor de universiteit in Butare. De beste leerlingen in Rwanda krijgen van de overheid een vierjarige universitaire opleiding aangeboden (mits ze ieder jaar goede resultaten blijven behalen). Zodoende begon zijn droom uit te komen. Hij had me altijd al gezegd: ik wil later rechter worden en vechten tegen onrecht, maar nu lijkt die droom in ieder geval dichter bij de werkelijkheid te komen. Van schoolfees is hij zeker, nu hoeft hij alleen nog via bijbaantjes in Butare (afwassen in restaurants, airtime verkopen op straat etc) geld voor huisvesting en eten te verdienen.
Zijn moeder heeft hij nu al een tijd niet gezien en van zijn broers en zussen weet hij niet eens precies waar ze wonen en hoe het met ze gaat. Zijn moeder wil inmiddels niet meer terug. Ze heeft teveel herinneringen aan Rwanda en bovendien, niemand bekends meer. Hoe en met wie zou ze er moeten starten?

Donderdag 29 maart
’s Ochtends vroeg rijden we naar Akagera National Park. Vervelend werk toch, een safaripark moeten bezoeken om goed voorbereid te zijn op een bezoek van 50 Nederlandse vrouwen. We spreken de manager van het enige hotel in het park, maken afspraken over kamers, een ‘packed lunch’ en dealen over een redelijke prijs voor dit super de luxe hotel – met zwembad. Daarna nog even loltrappen in onze 4x4 wagen. Chris kijkt zijn ogen uit. We’re lucky, in de kleine twee uur dat we in het park zijn komen we giraffes, buffels, een hele kudde zebra’s, diverse apen en allerlei klein ander wild tegen. Oh ja, en nog wat tseetseevliegen...
Weer richting Kigali, belt Gladys. “Monirah, je wordt zo in het hoofdkantoor van A.E.E. in Rwamagana en in een centrum voor straatjongeren verwacht, is dat goed?” “Uh, yes of course…” Bij beide krijg ik een warm welkom en de achtergronden van mensen te horen. Wederom indrukwekkende verhalen. Zeker van de meeste jongens in het centrum. A.E.E. biedt ze hier een zogenaamd ‘catch up programma’ aan. Wat zoveel betekent als de hele basisschool in een jaar of 2 a 3, gevolgd door een vakopleiding. Tegelijkertijd ontvangen ze sociale integratie cursussen en de overige begeleiding die nodig is. Tweehonderdvijftig jongeren krijgen hier zicht op een goede toekomst. Super.
We zitten nog geen kwartier in de auto, of we gaan ineens weer off road… Ik zeg niet meteen iets, maar vraag me wel af wat het plan is… “Oh ja, vergeten te zeggen, we zijn nu bij een child headed household family”, en de auto staat alweer stil. In een klein huisje, zonder meubels, zonder matras of wat dan ook zit een meisje op de grond. Ik word naar binnen geduwd en ga dus maar op mijn knieën naast haar zitten. Hoewel ik haar in het Engels begroet, begint ze meteen een heel verhaal in het Kinyarwanda. Ik volg er niets van. Het gaat snel, bijna zonder ademhalen en op een toon. Ik kijk halverwege vragend om naar Steven van A.E.E., die juist op dat moment zijn assistente de opdracht lijkt te geven, mij op de foto te zetten – druk wijzend naar mijn zithouding. Hij lacht; “You’re kneeling, I want a picture of that.” Ik voel me erg ongemakkelijk. Gelukkig lijkt hij mijn bedenkelijke uitdrukking te snappen en begint hij snel met een samenvatting van het verhaal dat Florence zojuist gaf. Ook Florence blijkt uit Oeganda teruggekomen te zijn, samen met haar broertje. Zonder ouders. Haar broertje gaat nu naar school, maar zij moet het huishouden doen. A.E.E. heeft hen een huisje kunnen geven. Enerzijds fijn dat ze een huisje hebben, maar dat is dan ook werkelijk alles. Enige wat ik kan doen is wat geld achterlaten om eten van te kopen. In een kamertje wat werd aangeduid als de keuken, zag ik namelijk alleen een bakje met meel staan en een kleine ananas. Als ik op wil staan wordt me dringend verzocht ook nog even voor hen te bidden. Oh ja, hoe kon ik dat vergeten…
Het was een dag met vele indrukken, veel verhalen. Chris heeft genoten, veel gezien en bovendien geleerd. We nemen afscheid, hij gaat terug naar Butare voor zijn college morgen. Ik ga vroeg naar bed. ’t Was me ’t dagje wel…

Vrijdag 30 maart
Wederom staat er een meeting met René en Gladys op het programma. ‘The finishing touch before leaving’.
Het programma zit nu behoorlijk in elkaar. De open eindjes kunnen via mail en telefoon later nog ingevuld worden. De reis is tenslotte pas in januari 2013. Voor Afrikaanse begrippen zijn we dan ook extreem vroeg met voorbereiden.
Ook na deze meeting waarin ik mijn waardering voor het werk van A.E.E. uitspreek, maar hen ook bedank voor de enorme gastvrijheid bezoek ik nog een aantal laatste projecten. Een daarvan is een ‘Mobile clinic’, wat zoveel betekent als ‘een oudere zuster die nog goed ter been is en die diverse scholen afgaat voor check-ups . Wat een mooi mens!

Zaterdag 31 maart
Cleaning day! Tot 11 uur is alles gesloten vandaag. Heel Rwanda is aan de poets. Ook lijkt eindelijk het regenseizoen aangebroken. Tot vandaag geen druppel regen gevoeld. Een goed moment om mijn spullen te pakken en dit laatste bericht te schrijven. Om circa 16.00 uur moet ik op het vliegveld zijn. Morgen om 10.45uur verwacht ik in Brussel aan te komen.

Rwanda: land of a thousand opportunities
Ik heb in een week tijd ontzettend veel respect gekregen voor de mensen in Rwanda. Ze kwamen van ver. Zowel letterlijk als figuurlijk. Meerdere keren hoorde ik iemand zeggen: “We’ve learned from our sad experiences”. En zo is het maar net. Het is haast ongelooflijk hoe snel en goed Rwanda zich na 1994 heeft weten te ontwikkelen tot daar waar het nu is. Met hulp van buitenaf, maar zeker niet zonder eigen inzet en mogelijkheden.

In heel Rwanda wonen nu circa 10 miljoen mensen, waarvan nog geen 5% boven de 65 jaar is. Maar de bevolking lijkt zich iedere twintig jaar te vermenigvuldigen. Niet alleen door een redelijk hoog geboortecijfer, maar ook door steeds meer terugkerende vluchtelingen, die zien dat Rwanda nu veilig en goed is.
Kigali heeft ongeveer een miljoen inwoners en is met dit grote aantal verrassend gestructureerd, schoon en veilig. In 2008 werd Kigali nog uitgeroepen tot de schoonste stad in heel Afrika! Plastic zakken komen het land niet binnen. Als je iets koopt en je wilt een verpakking, dan krijg je een grote bruine enveloppe of zak. Je kunt een boete krijgen als je afval op straat gooit en ook wanneer je niet handsfree belt in een auto of te hard rijdt loop je het risico gesnapt te worden. En op een taxibrommer heb ik me niet eerder zo veilig gevoeld. Ook als bijrijder krijg je een helm op. Als mijn driver in Oeganda een helm tevoorschijn tovert ben ik meestal meteen wat angstig dat hij een roekeloze rijstijl zal hebben, maar hier heeft iedere driver een helm. Opvallend detail: met zijn telefoonnummer op de achterkant gedrukt. Handig als hij beviel en je ‘m nog eens wilt laten rijden. Verder heb ik maar een aanrijding gezien in de afgelopen week en dat was ironisch genoeg met een lesauto. Een ander verschil met andere Oost-Afrikaanse hoofdsteden als Kampala en Dar es Salaam is dat het hier heel rustig is. Geen files, geen getoeter, geen herrie en muziek vanuit shops en geen schreeuwende marktkooplui. En vanaf 16.00uur wordt er in vele wijken gepatrouilleerd. Je kunt ervan denken wat je wilt, maar in Kigali voel ik me nog meer op mijn gemak dan in het overvolle Kampala.

Ook op het platteland en in suburbs keek ik mijn ogen uit en was ik vaak aangenaam verrast. Veel families hebben muskietennetten gekregen van de overheid (of wanneer ze zich aansloten bij een soort goedkope ziektekosten verzekering), waardoor het sterftecijfer door malaria al een heel eind is gedaald de afgelopen jaren.
Verder kunnen de armsten uit verschillende dorpjes in aanmerking komen voor een koe. Deze koeien worden door de overheid en/of door cummunity based organisations geschonken. Maar niet zomaar. Je ontvangt als weduwe een korte training over hoe het dier te behandelen. De mest is goed voor het land (en vaak teveel voor het kleine stukje grond dat men bezit, dus een deel kan verkocht worden aan de buren) en de melk kan gedronken, dan wel verkocht worden. Wanneer er wordt gekalfd moet dat kalf doorgegeven worden aan iemand anders in de gemeenschap. Dat is de prijs die betaald wordt. Het is een doorgeefsysteem dat al een aantal jaar heel goed lijkt te werken.
Mensen worden zelf verantwoordelijk gemaakt voor hun eigendommen, ze ontvangen een kleine start en begeleiding. Maar er wordt niet zomaar van alles gegeven. Precies ook de manier waarop de A.E.E. te werk gaat. Super goed. Mensen hun eigen verantwoordelijkheden laten dragen en ze daarin bemoedigen.
Verder zorgt de overheid in verschillende dorpen voor waterpompen. Te beginnen bij ‘the most needy’. En verrassend genoeg kwam ik ook diverse kleine huisjes van modder en klei tegen met een stroomdraadje… Ook elektriciteit wordt slim aangeboden. Moet je in Oeganda gewoon voor een hele maand betalen, in Rwanda koop je stroom in units. Je betaalt wat je opmaakt.

Diverse factoren hebben een rol gespeeld bij de goede en razendsnelle ontwikkelingen.
De meest genoemde zijn toch wel het besef dat gebeurtenissen uit het verleden nooit meer mogen gebeuren, de leringen die uit de geschiedenis getrokken konden worden, het goede werk dat de ‘Rwanda Development Board’ doet en ondersteund en ook de invloed die president Paul Kagame heeft. Andere factoren zouden de taal en de grootte van het land zijn. Iedereen verstaat Kinyarwanda en/of Frans en men heeft dus geen last van inheemse talen die voor onbegrip en problemen zouden kunnen leiden. En het is naar verhouding een klein land (even groot als Nederland). Alles is relatief dichtbij.

Je vraagt je bijna af waarom ontwikkelingshulp hier in Rwanda nog nodig is na deze positieve berichten. Welnu, veel gemeenschappen wachten nog steeds op hulp en ook het werk van zowel de overheid als de community based organisations en bijvoorbeeld het werk van A.E.E. Rwanda kan niet doorgaan zonder hulp van buitenaf! Alles zou ineens stop gezet worden. Zonde. Deze positieve ontwikkelingen moeten doorgezet worden. De mensen hebben de bemoediging en de aandacht nog hard nodig. Ze zijn er nog lang niet. Het gaat vooruit, maar het eind en de zelfredzaamheid zijn nog niet bereikt. Rwanda het land van de 1000 mogelijkheden en kansen. Rwanda, Uganda kan er als je het mij vraagt, een hoop van leren…

Tot slot: Ik besef me goed dat ik hier maar een week ben geweest en ik dus nog lang niet een volledig beeld heb van Rwanda en de mensen. Maar dit zijn slechts mijn eerste indrukken. Hoopgevend en vol mogelijkheden!

Dank voor alle lieve berichten! Super gaaf om als lonely mzungu in je herberg te lezen :-)

Lieve groet,
vanaf Kigali Airport!
Monirah